Ўзбекистон шижоатли энергияга ўтиши
Par Diana Brain
Posté le: 13/09/2022 9:07
2016 йилдан бери мамлакат бир неча соҳаларда улкан ислоҳотларни амалга оширмоқда ва қайта тикланадиган энергетикани ривожлантирмоқда. Сув ресурсларининг камайиши ва прогноз қилинадиган ёғингарчиликнинг ўзгариши узоқ муддатли қурғоқчиликка олиб келади. Натижада Ўзбекистонда озиқ-овқат ва сув ҳавфсизлиги масала бўлиб қолади. Сув танқислиги ҳосилни пасайишига олиб келади, бу эса аҳолини боқиш учун етарли бўлмайди. Орол денгизининг қуриб бориши оқибатида аҳвол оғирлашди. 1960 йил июнь ойида, Орол денгизи қопланган майдони 67,300 км2 , Белгиянинг икки марта ҳажми. Бугунги кунда дунёдаги собиқ саккизинчи йирик кўл ўз майдонининг 57 фоизини, ҳажмининг 80 фоизини ва чуқурлигининг 64 фоизини йўқотди.
Шу сабабли Ўзбекистон иқлим ўзгаришига қарши курашда муҳим мақсадларни қўйган. Улар асосан бешга бўлинади:
- 2010 йил даражасидан 2030 йилда 35 % га ялпи ички маҳсулот бирлиги учун иссиқхона газлари чиқиндиларини камайтириш;
- Қайта тикланадиган энергия манбалари улушини умумий электр энергиясининг 25 фоизигача ошириш, 2018 йил даражасидан энергия самарадорлиги кўрсаткичини икки баравар ошириш;
- Мамлакат иқтисодиётининг энергия интенсивлигини икки баравар камайтиринг;
- Табиий ресурсларнинг саноат истеъмолини камайтириш;
- 2050 йилга келиб углерод нейтраллигига эришиш.
Ушбу улкан мақсадлар мамлакатни хорижий инвесторлар учун жозибадор қилишда зарур молиявий кўмак билан таъминланди. Ҳукумат 2016 йилда "2017-2021 йилларга мўлжалланган ҳаракатлар стратегияси"деб номланган ўрта муддатли ривожланиш Стратегиясини қабул қилди. Иқтисодиётини чуқур ислоҳ қилиш натижасида мамлакат турмуш шароитини сезиларли даражада яхшилашга эришилди. Балки, бу ислоҳотлар иқтисодиётни хусусий тадбиркорлик ва инвестицияларга очиб берди.
Ушбу давр мобайнида Иқтисодиёт вазирлиги беш йўл билан ҳаракат қилди:
- Энергетика соҳасини тартибга солиш;
- Ишлаб чиқаришни тақсимлаш шартномаларини тузиш ва уларнинг бажарилишини назорат қилиш;
-ППП (давлат-хусусий шериклик)ни ривожлантириш;
- Энергия ишлаб чиқаришни кўпайтириш ва диверсификация қилиш учун рақобатбардош ишбилармонлик муҳитини шакллантиришга кўмаклашиш учун тариф сиёсатини такомиллаштириш;
- Энергетика соҳасида замонавий корпоратив бошқарувни йўлга қўйиш.
Бу ислоҳотлар Миллий компанияни (Ўзбекенерго АЖ) Ўзбекистонда электр таъминоти монополияси билан қайта қуришга олиб келди. Натижада иссиқлик электр станциялари, миллий электр тармоқлари ва минтақавий электр тармоқларини бошқарадиган учинчи компания назорати остида учта акциядорлик жамияти ташкил этилди.
Ушбу жараён доирасида экологик ўтишни тарғиб қилиш учун 4477-сонли Фармон қабул қилинди. Бу иқтисодиётнинг айрим асосий тармоқларининг энергия самарадорлигини оширишни таъминлайди. Бу энергия манбаларини кўп тармоқли истеъмол қилишни ва қайта тикланадиган энергиядан фойдаланишни ривожлантиришни талаб қилади. Шунингдек, у мослашишни ва иқлим ўзгариши оқибатларига қарши кураш чораларини таклиф қилади. Ва ниҳоят, у "яшил" иқтисодиётни яратиш учун молиявий ва молиявий бўлмаган механизмларни ривожлантиришни қўллаб-қувватлайди.
2020-йилларда Ўзбекистон кун ва ҳафтанинг кунларига қараб аҳоли учун электр енергиясининг табақалаштирилган ва мослашувчан тарифини тасдиқлади. Шундай қилиб, истеъмолчилар куннинг вақтига ёки битта тарифга мувофиқ табақалаштирилган тариф билан шартномалар ўртасида танлов қилишлари мумкин эди. Шу билан бирга, 2020-2030 йилларда электр таъминотини таъминлаш бўйича концепция ҳужжати тасдиқланди. Бироқ, электр энергетикаси соҳасидаги энг каттаси 2021 йилда ушбу соҳани ислоҳ қилиш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида Президент Қарори лойиҳаси билан келди. Бу 2020 йилдан 2025 йилгача рақобатбардош бозорни очишни мақсад қилган эди.
Бунга энг яхши эришиш учун концепция ҳужжати мустақил нодавлат назорат органини яратишни талаб қилади. У Президент ва Парламент олдида ҳисобот беради, назорат ва лицензиялаш функцияларига эга бўлади. Бундан ташқари, у электр энергиясини ишлаб чиқариш, узатиш, тарқатиш ва сотиш тариф жадвалини ишлаб чиқиши ва тасдиқлаши мумкин. Шунингдек, бу хусусий капитални жалб қилиш учун давлатнинг секторга жалб қилинишини камайтиришга имкон беради. Ва ниҳоят, бу Ўзбекистон электр тармоғини (ОАЖ) денационализация қилишга имкон беради.
Ушбу ўзгаришлар 2021-2025 йилларда рақобатбардош электр энергияси бозори учун йўлни очиқ қолдиради. Бу ўзгартирилган давлат корхоналари томонидан секторни самарали бошқариш орқали электр таъминоти сифати, ишончлилиги ва барқарорлигини ошириши мумкин.
Ушбу улкан барқарор ривожланиш мақсадлари ва замонавий энергия савдоси механизмлари катта сармояларни талаб қилади. Бу тармоқ, совет давридаги инфратузилмани модернизация қилиш, сифат ва сақлашни яхшилаш ва техник оралиқни бошқариш учун амал қилади. Шунинг учун 2019 йилда қабул қилинган қайта тикланадиган энергия тўғрисидаги қонунлар 2022 йилгача шамол ва қуёш энергияси бўйича тендерларни бошлашга имкон берди. Total Ерен каби компаниялар ушбу тендерларга тарихан паст нархларда таклиф қилишган. Бунда ҳукумат халқаро Молия корпорацияси, Осиё тараққиёт банки ва Европа тикланиш ва тараққиёт банки каби йирик молиявий ривожланиш институтлари томонидан қўллаб-қувватланмоқда.
Қонун ҳужжатлари лойиҳаларнинг "Банклилиги" ни таъминлаш учун ҳам ишлаб чиқилган. Илгари, махсус мақсадли транспорт воситасини яратиш асл моделнинг бир қисми эмас эди. Бугунги кунда, тендер моделлари таклиф этилмоқда :
- Ўзбекистон валютасида амалга оширилган тўловлар учун чет эл валютасини индексация қилишни тақиқловчи ДХҲ лойиҳалари учун ҳукумат томонидан озод этилган.
- Ер кодексига киритилган ўзгартишлар энди ижарага бериш ҳуқуқларини халқаро қарз берувчилар учун гаров сифатида хизмат қилишга имкон беради, гарчи ер эгалиги ҳали ҳам Ўзбекистон фуқаролари учун қатъий ҳимояланган.
- Қисман суверен хавф кафолатлари ва қўллаб-қувватлашда харидор овози исботланган бўлиши мумкин эмас ва Ўзбекистон "чекланган" кредитдан азият чекмоқда, бир шахс бўлган тақдирда тижорат банкларини рағбатлантириш, яқинда BB-by Fitch томонидан баҳоланди.
Буларнинг барчаси ликвидлик хавфини камайтиришга муваффақ бўлди, чунки хусусий молия институтлари узоқ муддатли PPA-ларни афзал кўришларини такрорладилар, аммо суб-инвестиция даражаси хавфи, айниқса Украина-Россия можаролари шароитида сақланиб қолмоқда. Аммо Ўзбекистон сўнгги йилларда ўз энергетик моделини тубдан ўзгартириш орқали ўз бозорини янада жозибадор қилишга интилмоқда.